تحلیل مستندی که لایه‌های پنهان زندگی دختران بزهکار را نشان داد

به گزارش روابط عمومی هدف ، نشست پژوهشی «سینمای مستند و آسیب های اجتماعی» که به نمایش مستند سینمایی «رویاهای دم صبح» اختصاص داشت، عصر دوشنبه 22 آذرماه ساعت 17 با حضور اهالی فرهنگ و هنر در سالن سینما فردوس در موزه سینما برگزار شد.

در ابتدای این برنامه پژوهشی، مستند سینمایی «رویاهای دم صبح» از ساخته‌های مهرداد اسکویی روی پرده رفت و پس از آن نشست پژوهشی «سینمای مستند و آسیب های اجتماعی» با حضور ناصر فکوهی جامعه شناس و احمد الستی مدرس سینما و استاد دانشگاه و مصطفی ملکیان پژوهشگر اخلاق و فلسفه برگزار شد.

در ابتدای این نشست پژوهشی که علیرضا بهرامی روزنامه نگار و منتقد سینما اداره آن را به عهده داشت، حضور بین‌المللی فیلم «رویاهای دم صبح» مرور شد.

بهرامی در آغاز صحبت‌های خود تازه‌ترین مستند سینمایی مهرداد اسکویی را در سه بخش مورد بررسی قرار داد و با بیان خاطره ای گفت: برای شروع بحثم خاطره‌ای از تماشای فیلم «لانتوری» با تماشاگران غیر ایرانی در جشنواره پنجاه‌ویکم «کارلو‌وی واری» بیان می کنم. آنچه از واکنش مخاطب غیر ایرانی از دیدن این فیلم شاهد بودم، توجه آنها به مقوله گذشت به جای خشونت بود و دلیل اول این اهمیت دادن هم پرداختن به دردهای مشترک بشری از طریق زبان سینما بود.

او ادامه داد: فیلم «رویاهای دم صبح» هم از همین ویژگی برخوردار است و به یک درد مشترک بشری می پردازد. دردی به عمق تاریخ و وسعت کره‌ زمین. دردی که همه انسان‌ها، در تمام ادوار تاریخی در پدید آوردن این درد سهیم هستند.
او با اشاره به 37 جایزه و 9 نامزدی این فیلم مستند در جشنواره‌های بین‌المللی گفت: دلیل دوم اهمیت این فیلم کسب 37 جایزه و 9 نامزدی این فیلم مستند در جشنواره‌های بین‌المللی بود و اهمیت دریافت این جوایز زمانی است که بدانیم برخی از این جوایز بکر هستند. چراکه در میان فهرست چند صفحه‌ای جوایز این فیلم برخی از آن‌ها مانند جایزه موسسه فیلم بریتانیا یا جایزه بهترین مستندساز سال 2016 است که برای اولین بار به سینمای ایران تعلق گرفته است و معتقدم مهرداد اسکویی به سهم خود سینمای مستند خود را ارتقا بخشیده است. بنابراین حضور در عرصه های بین المللی ویترین های مهم سینمای مستند جهان هستند و مستندسازان ما باید از این جهت خوشحال باشند. این فیلم مسیری را باز کرده که حتی آثار قبلی این فیلمساز به آن راه نبرده بودند.
بهرامی دلیل سوم اهمیت این فیلم را نشان دادن توانمندی سینمای مستند ایران برای حضور در عرصه اسکار عنوان کرد و گفت: با این فیلم ما برای اولین بار فکر کردیم که می‌توانیم در عرصه اسکار فیلم‌های مستند نیز حضور پیدا کنیم و این می‌تواند الگویی برای مسئولان ما باشد تا در سال هایی که فیلم‌های داستانی مناسبی برای ارائه به اسکار وجود ندارد روی فیلم‌های مستند برنامه‌ریزی کند. گرچه این فیلم به دلایلی نتوانست در اسکار امسال شرکت کند اما شانس حضور در اسکار بعدی را همچنان دارد. ما باید فیلم‌های مستندمان را در عرصه جهانی قابل رقابت بدانیم و با این کار شاید بتوانیم اموری را جبران کنیم که در دیپلماسی از آن غافل بوده ایم.
علیرضا بهرامی با اشاره به اینکه سال 2017 به نام سال ژان روش، مستندساز برجسته فرانسوی نام‌گذاری شده است گفت: سال آینده میلادی در کشور فرانسه به نام سال ژان روش، مستندساز برجسته فرانسوی نام‌گذاری شده است و نکته قابل توجه این است که محل برگزاری اولین جشن سال ژان روش ایران و شهر تهران انتخاب شده است و قرار است این جشن به همت موسسه تصویر سال برپا شود.

در ادامه این مراسم و قبل از آغاز صحبت های کارشناسان نشست پژوهشی «سینمای مستند و آسیب های اجتماعی»، مینا راد عضو بنیاد ژان روش لوح عضویت افتخاری در بنیاد ژان روش را به احمد الستی، سیف‌الله صمدیان و مهرداد اسکویی اهدا کرد.

ناصر فکوهی جامعه شناس نخستین سخنران این مراسم با اشاره به این مطلب که این فیلم را از منظر آسیب‌شناسی مورد بررسی قرار می دهد گفت: پیش از این جلسه در گذشته درباره این فیلم صحبت کرده‌ام و موضوع آن بحث اخلاق فیلمسازی بود و مسئله مطرح شده این بود که آیا فیلمساز حق دارد از مصیبت دیگران فیلم بسازد و به موفقیت و شادمانی برسد؟

این استاد جامعه‌شناس و انسان‌شناس ادامه داد: آنچه در مستند «رویاهای دم صبح» می بینیم، سطحی‌ترین لایه از داستان غم انگیز و مصیبت بار بخشی از دختران و زنان ایرانی است؛ چراکه این فیلم تنها بخشی از زندگی دختران بِزهکار است که اسکویی به عنوان یک مستندساز می‌توانست به آنها اشاره کند. اما واقعیت این است آنچه در فیلم مشاهده می کنیم پشت صحنه واقعیت زندگی این دختران است و اسکویی هم به دلایل اخلاقی و هم مسائل دیگر نمی‌توانست به جنبه های دیگر زندگی آنها بپردازد بنابراین معتقدم لایه‌های سطحی و غم انگیز این زخم پیش روی مخاطب قرار گرفته است.

فکوهی تاکید کرد: وقتی دختران این فیلم به جامعه‌ بیرون از زندان فکر می‌کنند، زندان برای آنها حکم بهشت را پیدا می کند و معتقدم آنچه در فیلم می‌بینیم بلایی است که یک جامعه زن‌ستیز و مردسالار بر سر دختران آورده است. چراکه زندگی هریک از این دختران یک تراژدی بزرگ است.

این عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران با اشاره به حضور بین‌المللی این فیلم مستند سینمایی، درباره دلایل اعطای جوایز متعدد از جشنواره های مختلف به مستند «رویاهای دم صبح» اشاره کرد و گفت: یکی از مهمترین دلایل مورد توجه قرار گرفتن مستند سینمایی «رویاهای دم صبح» در درجه نخست کیفیت فیلم است و نکته دوم اخلاقی است که این فیلمساز در آثار خود به کار برده است. چراکه دشوار است که درد را نشان بدهیم اما در بازی استفاده از این درد و مصیبت مطرح شده در فیلم نیفتیم و کسانی که این جوایز را داده اند به اخلاقیات اسکویی ادای احترام کرده‌اند.

فکوهی افزود: اما بخش دیگری ماجرا این است که دنیا دچار عذاب وجدان است و داستان این مستند سینمایی تنها بخشی از اتفاقاتی است که در جهان می‌افتد؛ وقتی اسکویی این فیلم را می‌سازد دیگر موضوع دختران ایران نیست بلکه بخشی از زنان جهان است.

پس از پایان این بخش از صحبت های فکوهی، مهرداد اسکویی درباره ساخت این فیلم توضیحاتی ارائه کرد و گفت: بسیار شنیده ام که می گویند چرا فیلم‌های این‌گونه از ایران باید در جهان نمایش داده شود اما در تک‌تک کشورهایی که این فیلم نمایش داشت همه می‌گفتند این یک موضوع جهانی است که توسط شما در ایران به آن پرداخته شده و موضوعی مختص ایران نیست. به کسانی که می‌گویند این‌گونه فیلم‌ها نباید ساخته شود تنها می‌گویم این بخش عمیق مسائل اجتماعی ما نیست. بنابراین باید شرایطی فراهم کنیم که این فیلم‌ها امکان پیش‌گیری از وقوع جرم و بِزه را به وجود بیاورند. چرا که ما باید از ورود حتی یک دختر در شرایط این‌چنینی پیشگیری کنیم.

مصطفی ملکیان، سخنران دیگر این میزگرد درباره محتوای این فیلم گفت: این فیلم از نظر من به چهار جهت جذاب و قابل تأمل است. اول اینکه اسکویی در این فیلم به مسئله پرداخته است نه به مسئله‌نما؛ توجه به این مسئله و تفکیک این دو از یکدیگر مهم است. در جامعه‌ای که سراسر مسئله است پرداختن به مسئله‌‌نما اصلاً بخشودنی نیست. مسئله‌نما چیزی نیست که مصیبت شهروندان جامعه باشد و بیشتر بازی های فکری روشنفکران است. اسکویی مسلماً به مسئله بسیار مهمی در جامعه جهانی و در جامعه خودمان پرداخته است. پرداختن به امری ملموس که هرکس نگاه کند می‌فهمد مسئله جامعه نگاه اوست هنر اسکویی است و باید قدردان این تفکیکی باشیم که او انجام داده است.

این استاد فلسفه دلیل دوم اهمیت این فیلم را نگاه چندعاملی فیلمسار به دلایل این مسئله عنوان کرد و گفت: اسکویی همه نهادهای اجتماعی را در این فیلم دخیل نشان داده و نهادهای هفتگانه از جمله خانواده، مذهب، حقوق، سیاست، اقتصاد و … را بدون هیچ گونه مبالغه‌ای دخیل دانسته و نشان داده که باید همه آن‌ها را مسئول دانست.

این استاد دانشگاه سومین دلیل جذابیت فیلم را تأکید بر عامل فرهنگی دانست و گفت: فیلمساز درحالی که همه عوامل را موثر می‌داند و عامل این مشکل را مردسالاری، زن‌ستیزی و بدتر از همه بی‌اعتنایی به زن عنوان می‌کند. زن‌ستیزی مستلزم اهمیت‌ ندادن به زن است اما بی‌اعتنایی به زن انگار زن یک زائده است و این درس‌آموز‌ترین نکته این فیلم است.
مصطفی ملکیان چهارمین عامل جذابیت این فیلم را امیدبخش بودن فیلم عنوان کرد و گفت: همواره گفته‌ام امید اگر به امیدواران سود نرسانده است اما ناامیدی همواره به ناامیدان زیان رسانده است. اسکویی امید را نشان داده است یعنی همواره می‌توان امیدوار بود.
در ادامه اسکویی نیز بیان کرد: بیشترین بحث ما حین ساخت فیلم این بود که چه‌چیزی را نشان ندهیم. به خصوص تصویربردار و تدوین‌گر فیلم درد زیادی را در جریان ساخت فیلم متحمل شدند. ما به شدت تلاش می‌کردیم که برخی تصاویر را در فیلم نگذاریم اما فیلم ساخته شود.
احمد الستی مدرس سینما در ادامه نشست پژوهشی «سینمای مستند و آسیب های اجتماعی» درباره مباحث تکنیکی این فیلم گفت: این فیلم سرشار از تکنیک‌های اثرگذار سینمایی است. دوربین هرگز از کانون اصلاح تربیت بیرون نمی‌رود. دوربین از جنس کاراکترهای فیلم می‌شود و آن‌قدر با آن‌ها همذات پنداری می‌کند که مانند آن‌ها دلش نمی‌خواهد بیرون برود. در فیلم های مستند کمتر اتفاق می‌افتد اما در این فیلم از ابتدا ما هرچه می بینیم به عنوان حقیقت باور می‌کنیم.

این استاد سینما قدرت فیلم را در تکنیک ها و میزانسن های آن دانست که احساساتی شدن مخاطب را زمینه‌سازی می‌کنند و گفت: برای نمونه میزانسن های انتقالی که به انتقال احساسات کمک می‌کند یا پدید آمدن دوربین مشارکتی که زمانی رخ می دهد که کاراکترها احساس کنند دوربین از خود آن هاست و برای دفاع از آن ها آمده است. از طرفی این فیلم یکی از زیباترین سکانس های آغاز و پایان در فیلم های مستند را دارد. در پایان فیلم هم می بینیم که دخترها با حالتی غم زده به این فکر می کنند که چرا در چنین شب خوبی باید در بند باشند و اگر دوربین از این مکان بیرون نمی رود به این معناست که این سرنوشت ما هم هست.
مهرداد اسکویی نیز پس از این سخنان از احمد الستی، مصطفی ملکیان و ناصر فکوهی دعوت کرد تا در فیلم جدیدش به عنوان مشاوران ارشد به او کمک کنند و اظهار کرد: از تمام دوستان مستندساز تقاضا می کنم که در دایره مستندسازان نمانیم. ما باید با همدیگر نشست و برخواست کنیم و گپ بزنیم اما مسئولیت مهم‌تری نیز در این جهان داریم. جهان نیاز دارد که فیلم های مستند ما سرشار از نگاه های فلاسفه و جامعه شناسان و استادان باشد.
مهرداد اسکویی نیز در پایان با اشاره به صحنه‌ای از فیلم که دو تن از دختران درباره منشأ مشکلات خود صحبت می‌کنند و به بحث دولت می رسند او را به شدت تحت تأثیر قرار داده است گفت: آیا دولتی در ایران داریم که مشکلات اجتماعی ما را رفع کند؟ آیا ما دولت اجتماعی داریم؟ وقتی یک زن دست فروش کتک می‌خورد دولت اجتماعی ما کجاست که از او حمایت کند؟

او در پایان این نشست پژوهشی گفت: من به عنوان یک ایرانی معتقدم باید دیدگاه دولت‌محور را به دیدگاه مردم‌محور تغییر دهیم. باید به این فکر کنیم که جهان محدود به ما و خانواده ما نیست. انسان های بزرگ یک گام فراتر می روند و به بشریت فکر می کنند. از مردم تقاضا می کنم فارغ از مسئولیت اجتماعی، مسئولیت فردی خود را انجام دهند. اگر چنین بچه هایی در جامعه وجود دارند تک تک ما مسئولیم.

در پایان این مراسم حسن زاهدی صدابردار سینمای ایران و اُرُد عطارپور مستندساز به روی صجنه آمدند و لوح یادبود موزه سینمای ایران را به مهرداد اسکویی اهدا کردند و در ادامه هدایایی فرهنگی نیز به عوامل سازنده این مستند سینمایی اهدا شد.

علیرضا رضاداد عضور هیات مدیره موزه سینما، احمد محیط طباطبایی رئیس کمیته ملی موزه های ایران (ایکوم)، جعفر صانعی مقدم عضو شورای سیاستگذاری گروه سینمایی «هنر و تجربه»، امیر اثباتی، عزیز ساعتی، ژیلا ایپکچی، حسن زاهدی، اکبر زنجان پور، بایرام فضلی، فرزاد اژدری، اُرُد عطارپور، حافظ موسوی، اسدالله امرایی، نگار اسکندرفر و …. از میهمانان حاضر در نشست‌ پژوهشی «سینمای مستند و آسیب های اجتماعی» بودند.

این نشست به همت شورای عالی مؤسسه‌ی ملی انسان شناسی و فرهنگ، کمیته‌ی ملی موزه‌های ایران (ایکوم) و با همکاری موزه‌ی سینما برگزار ‌شد.