تربیت محیط‌زیستی مربیان پیش‌دبستانی در دانشگاه علوم بهزیستی

بیش از 4 میلیون هکتار جنگل، بیش از 5 میلیون زمین زراعی از دست رفته، 10 میلیون هکتار کویر جدید، 8 میلیون تن مواد شیمایی سمی رها شده در آب، هوا و خشکی توسط صنایع، مصرف بیش از 16 میلیون لیتر آب در طول یک سال در جهان و انقراض 50 درصد گونه های گیاهی و جانوری جهان در طی 70 سال.

اینها تنها بخشی از آمار مربوط به نابودی محیط زیست در جهان است که توسط مسئولان و منابع رسمی منتشر شده و زنگ خطر تغییرات محیط زیستی را بیش از گذشته به صدا در آورده است. هرچند ردپای اکولوژیک ایران هم بسیار پررنگ است و هشدارها برای نابودی بخشی از این خاک در ۵۰ سال آینده داده شده، اما آیا آن طور که آمار و ارقام می‌گویند محیط زیست رو به نابودی است؟ یافتن پاسخ این سوال چندان دشوار نیست. تغییرات اقلیمی نمونه‌ای از بحران‌ محیط زیستی جهان است. اما سوال مهمتر این است که برای جلوگیری از نابودی محیط زیست جهان چه باید کرد؟ آیا راهی هست که نسل آینده زمین در قبال محیط زیست مسئولیت پذیر تر باشند؟ پاسخ این سوال‌ها شاید در آموزش محیط زیستی به نسل‌های آینده جهان خلاصه شود. نسلی که وارثان میراثی بیمار است.

اگر قرار باشد حفاظت از محیط زیست را به نسل آینده ایران آموزش دهیم، شاید نخستین گام را باید از مدارس برداریم. پیش دبستانی اولین پله برای آموزش این مسولیت اجتماعی است. نخستین پله‌ای که در کشور جدی گرفته نمی‌شود و دوره غیررسمی و غیراجباری نامیده می‌شود. اولین گام آموزشی که در ایران بدون آموزش مربیانی آغاز می‌شود که الفبای محیط زیست را نمی‌دانند و آن را نیاموخته‌اند. حالا اما دانشگاه بهزیستی و توانبخشی یکی از دو دانشگاه تربیت کننده مربی پیش دبستانی در کشور است که فاز اول آموزش محیط زیستی به مربیان پیش دبستانی را آغاز کرده. پروژه‌ای که دانشجویان رشته رشد و پرورش کودکان پیش دبستانی در آن شرکت کرده‌اند و قرار است در آینده به عنوان تسهیلگران محیط زیست در مراکز پیش دبستانی فعالیت کنند.

دانش محیط زیستی دانشجویان مربیگری چقدر است؟

دکتر نجمه السادات موسوی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در رابطه با علت آغاز آموزش محیط زیستی به دانشجویان رشته رشد و پرورش کودکان پیش دبستان به خبرآنلاین می‌گوید: دانشجویان بسیاری هر ساله از این دانشگاه فارغ التحصیل می‌شوند و روانه بازار کار می‌شوند و به عنوان مربیان وارد مدارس می‌شوند، ما با خود فکر کردیم که این دانشجویانی که فارغ التحصیل می‌شوند، آیا سطح دانش، نگرش و مهارتشان در حد قابل قبولی برای آموزش محیط زیست به کودکان ما هستند تا این کودکان به واسطه آموزش آنها نسلی مطلع به چالش محیط زیست ایران باشند؟

او ادامه می‌دهد: در همین راستا دانشجویان را نیاز سنجی کردیم، دیدیم که آنها به لحاظ دانش محیط زیستی در سطح متوسطی قرار دارند، نگرش شان اندکی بالاتر از متوسط است اما مهارتشان در این حوزه در سطحی زیر متوسط قرار دارد. بنابراین به این نتیجه رسیدیم که این مربیان توانایی انتقال مفاهیم زیست محیطی به کودکان را ندارند.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در ادامه بیان کرد: با توجه به نتیجه ای که از پژوهش گرفتیم به این سمت رفتیم که ببینیم آیا می توانیم با توانمند کردن دانشجویان ترم ۷ و ۸ سطح دانش محیط زیستی آنها را بالا ببریم؟ به همین دلیل کارگاهی ۳۵ ساعت را باهمکاری سازمان حفاظت محیط زیست برگزار کردیم که آقای محمد درویش، مدیر کل مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست یکی از مدرسین این کارگاه بود. اثر بخشی این کارگاه اندازه گیری شد و حاصل این بود که با برگزاری چنین کارگاهی می‌توان مربیان خوبی تربیت کرد.

دوره پیش دبستان جزو یک مقطع تحصیلی رسمی ولی غیر اجباری است اما این دانشگاه توانسته از سرمایه دانشگاه و محیط زیست استفاده کند تا بخشی از تهدیدها را به فرصت تبدیل کند و دست به دست مردم بخشی از این چالش های محیطی زیستی را حل کند. به گفته موسوی، بیشتر چالش‌های محیط زیستی ایران ناشی از فقدان آگاهی مردم در لایه های مختلف جامعه است و تربیت نسلی مسئول در قبال محیط زیست کشور تنها هدف و وظیفه‌ نهادهای متولی آموزش.

او می‌گوید: برای تحقق این هدف باید مربیان را توانمند می کردیم و برای آنکه مربیان را توانمند کنیم نیاز به محتوای آموزشی داشتیم. باید یک بسته آموزشی تهیه می کردیم تا گام به گام کار را پیش بریم.

ورود والدین به آموزش محیط زیست

ابزار مهمترین بخش برای انجام هر کاری است. اگر قرار باشد بنایی ساخته شود بدون ابزار و وسیله نمی‌شود و اگر قرار باشد آموزشی داده شود بدون ابزاری چون کتاب امکان پذیر نیست. تدوین بسته آموزشی شامل یک کتاب راهنما برای مربی، یک کتاب شناخت مبانی محیط زیست برای آموزش خود مربی و کتاب مشارکت والدین از اولین گام‌های دشواری بود که دانشگاه بهزیستی و توانبخشی برای آغاز آموزش‌های محیط زیستی به مربیان خود برداشته است.

این عضو‌ هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی که دکتر مریم شریفیان ثانی، یکی دیگر از اعضای هیات علمی دانشگاه را در این پروژه همراه خود داشته است، در این رابطه می‌گوید: هدفمان این بود که به واسطه بچه ها و مربیان، والدین را وارد ماجرا کنیم. این حرف خیلی بزرگی بود چرا که از سوی دیگر نیز بدنه سنگین آموزش و پرورش بر ما فشار می‌آورد. ما برای هر قدمی که بر می‌داشتیم پژوهش می‌کردیم و براساس پژوهش‌ها گام بر می‌داشتیم.

استفاده از متخصصان و افراد کار آزموده گام دوم برای ساخت یک بنای مستحکم است. چرا که اگر سازنده کار بلد نباشد دیوار تا ثریا کج خواهد رفت. موسوی می‌گوید که در این کار چند کارگروه آنها را یاری کردند تا بتوانند مربیانی کارآزموده را تربیت کنند.

موسوی می‌افزاید: کارگروه اول کارگروه پژوهشگران بودند که کارشناس ارشد محیط زیست و کارشناس آمار آن را تشکیل می‌دادند. این کارگروه مواد خام اولیه را آماده کردند. کارگروه دوم، ‌کارگروه کارشناسی متشکل از تمام متخصصان کار با کودک شامل مربیان پیش دبستان، تصویرگر کودک، شاعر کودک، داستان سرای کودک، ادبیات کودک، ویراستار کودک و صفحه آراء کتب کودک بود. کارگروه سوم کارگروه متخصصان بود که شامل متخصصان حوزه‌های روانشناسی، محیط زیست، علوم اجتماعی، مدیریت آموزشی بود که خروجی کارگروه پژوهشگران در آن مورد بررسی قرار می‌گرفت. اما مرحله آخر ورود کار به کارگروه اموزش و پرورش بود که در آن سه کارشناس ارشد آموزش و پرورش بر کار نظارت می‌کردند که آیا قابلیت اجرا دارد یا ندارد.

تدوین کتاب کار یا راهنمای مربی حاصل این فرآیند طولانی بود. نتیجه ای مکتوب که شامل ۴۰ واحد کار است.

آن طور که موسوی می گوید: هر واحد کار ۵ جزء دارد. این ۵ جزء برای ۵ روز هفته تدوین شده و در نهایت این کتاب نه تنها مرجعی خواهد بود برای پیش دبستانی بلکه برای کلاس های بالاتر از پیش دبستان نیز کاربرد خواهد داشت.

آموزش روح محیط زیست به جای حفاظت محیط زیست

یکی از فقدان های نظام آموزشی ما، نداشتن برنامه مشخص آموزشی در حوزه محیط زیست است. خلأیی که در سالهای اخیر با تلاش های دلسوزان منتج به تاسیس مدارسی خاص به نام مدارس طبیعت در ایران شده و توانسته 33 موضوع محیط زیستی را به کتاب درسی دانش آموزان وارد کند و واحدی به نام «شناخت محیط زیست» را به واحدهای درسی دانشجویان در دانشگاه بیافزاید. دروسی که شاید بیشتر از هر هدف دیگری سعی دارد تا بر اهمیت حفاظت از محیط زیست ایران تاکید کند.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی اما هدفی دیگر را برای آموزش مربیان در پیش دبستانی این دانشگاه در نظر گرفته است.

آن طور که او می‌گوید: هدف از آموزش محیط زیستی به مربیان این بوده که کودکان ایرانی روح محیط زیست را بیاموزند، با محیط زیست آشتی کنند و آن را بخشی از وجودشان بدانند نه اینکه نگاه حفاظتی داشته باشند.

موسوی ادامه می‌دهد: اگر این را بیاموزند، خود به خود محیط زیست را آزار نمی‌دهند.مشکل ما این است که محیط زیست را فراموش کردیم، بچه های یادشان رفته در آسمان دنبال ستاره بگردند.

آموزش به روش خلاق، آموزشی است که در ۴۰ واحد به مربیان آموزش داده می‌شود. به گفته این عضو هیات علمی، هر واحد ۵ جز دارد که ۲۰۰ روش آموزشی دست اول مفاهیم محیط زیست را به مخاطب منتقل می‌کند. روشی که تا کنون مشابه آن در ایران وجود نداشته است. البته آن طور که موسوی می‌گوید، کتاب مرجعی برای این آموزش تدوین نشده که در اختیار مربیان قرار بگیرد و او بتواند گام به گام با آن پیش برود و بگوید چه نتیجه ای بگیرد.

به گفته این عضو هیات علمی، پروژه بسته آموزشی مورد حمایت سازمان حفاظت محیط زیست و دانشگاه قرار گرفته و همچنین آموزش و پرورش شهر تهران نیز به سهولت پیشبرد این کار کمک کرده است. درواقع این پروژه با همکاری دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، دفتر آموزش سازمان محیط زیست و با حمایت آموزش و پرورش پیش رفته است.

لکنت فراموش شده نظام آموزشی ایران

محمد درویش، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیست که در پروژه اولیه مشارکت داشته است در رابطه با این طرح به خبرآنلاین می‌گوید: ما یکی از لکنت های جدی در نظام آموزش و پرورش را رها کرده‌ایم در حالی که یکی از مقاطع بسیار حساس و راهبردی که در شخصیت کودکان تاثیر گذار است مقطع سنی ۳ سال ۷ سال را تشکیل می‌دهد.

او می گوید: از من خواسته شد تا با کمک کارشناشان دانشگاه بهزیستی و توانبخشی پکیج آموزشی را تعریف کنیم تا فارغ التحصیلان دانشگاه در هیبت یک تسهیلگر محیط زیست به جای اینکه به کودکان ما به طور مستقیم آموزش محیط زیستی بدهند، بتوانند خلاقیت کودکان را در این زمینه رشد دهند تا آنها بتوانند پاسخ پرسش هایشان را کشف کنند.

دوریش ادامه می دهد: این دوره یک ترم کامل دانشگاهی طول کشید و در نهایت بیش از ۹۸ درصد دانشجویانی که در این دوره شرکت کرده بودند از کیفیت آموزشی و توانایی‌هایی که کسب کرده راضی بودند.

بازار کار اما مهمترین مرحله بعد از آموزش مربیان محیط زیستی است. جایی که باید این آموخته‌های محیط زیستی باز تولید و به کودکان منتقل شود. محمد درویش در رابطه با ورود این مربیان دوره دیده به بازار کار می‌گوید: یکی از بازارهای کار این مربیان می‌تواند مدارس طبیعت باشد، اتفاقی که امیدواریم محقق شود. تا کنون مدارس طبیت به 27 مدرسه رسیده و امیدوارم در یک افق ۱۰ ساله تا تعداد این مدارس به ۳هزار افزایش یابد. این ۳ هزار مدرسه دست کم بین ۱۵ تا ۲۰ هزار تسهیلگر نیاز دارد که این تسهیلگران باید مربیان آموزش دیده باشند.

درویش به اهداف آموزش محیط زیستی مربیان اشاره می‌کند و می‌گوید: ما منتقد سیستم فعلی هستیم و معتقدیم که تا ۱۲ سالگی نباید مستقیم مفاهیم محیط زیستی به دانش آموزان آموزش داده شود.

او ادامه می دهد: ما دنبال این نیستیم که دانش آموزان را از بحران های محیط زیستی بترسانیم بلکه تلاش می‌کنیم دانش آموزان در مدارس محیط زیست عاشق محیط اطراف خود شوند و از آن لذت ببرند.

به گزارش خبر اجرای آزمایش طرح از سوم آبان آغاز شده و هم اکنون کارگاه‌های توانمندسازی مربیان شهر تهران در حال برگزاری است. این کارگاه‌های توانمندسازی به مدت 8 جلسه در ‌پژوهشگاه امام صادق در میدان خراسان برگزار می‌شود.