ساختارشکنی یک نمایش عاشورایی
زمانی که گمان کردم جز تکرار نمی‌توانم کاری برای «خورشید کاروان» انجام دهم آن را واگذار کردم
فرهنگ > تئاتر – حسین مسافر‌آستانه براین باور است که تئاتر در دهه هفتاد تلاش می‌کرد خود را به قشر روشنفکر منتسب کند، اما ساختارشکنی «خورشید کاروان»، تئاتر را به اقشار مختلف اجتماع گره زد.
«خورشید کاروان» نام نمایشی‌ست که سال 1369 به همت مسافر‌آستانه در فضایی دانشگاهی شکل گرفت. هر چند مسافر‌آستانه چند سالی‌ست اجرای این تئاتر را به محمود فرهنگ سپرده است، اما همچنان با عشق و علاقه از ماجراى نمایش «خورشید کاروان» و شبى می‌گوید که شمر، کاروان اسیران کربلا را نزدیک دیر راهبی مسیحی نگاه مى‌دارد.
مسافر‌آستانه در مورد چگونگی شکل‌گیری «خورشید کاروان» در اواخر دهه 60 به «خبرهدف گفت: «حدود هشت یا 9 سال است کارگردانی نمایش «خورشید کاروان» را بر عهده ندارم و آن را به گروه دیگری سپرده‌ام. اجرای این نمایش از سال 1369 در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران آغاز شد. این اثر در ابتدا به عنوان نمونه‌ای از نمایش‌های مذهبی و عاشورایی که ساختارشان با تعریف کلاسیک درام و آن‌چه به عنوان اصول و فنون نمایش در دانشگاه تدریس می‌شود متفاوت است شناخته شد.»
دبیر نوزدهمین دوره جشنواره تئاتر فتح خرمشهر در سال 94 سخنان خود را چنین ادامه داد: «نمایش «خورشید کاروان» برداشتی از شیوه نمایش ایرانی و تلفیق آن با نمایش‌های مذهبی بود و تعمدا در قرارداد‌های معین شده تئاتر غربی ساختارشکنی می‌کرد تا بتواند ارتباط تنگاتنگی با عموم تماشاگران برقرار سازد.»
مدیر‌عامل سابق موسسه رسانه‌های تصویری در مورد مصادیق ساختارشکنی در این نمایش گفت: «در واقع «خورشید کاروان» به عنوان نمایشی مردمی شناخته می‌شد. تئاتر در آن سال‌ها تلاش می‌کرد خود را از جامعه جدا کرده و به قشر روشنفکر منتسب کند و ما کوشیدیم با ساختارشکنی از طریق این نمایش، تئاتر را به اقشار مختلف اجتماع گره بزنیم.»
او در مورد چگونگی شکل‌گیری پیوند مردم با «خورشید کاروان» گفت: «البته این نکته به این معنی نیست که ما سطح کارمان را پایین آوردیم بلکه کوشیدیم با پیوستگی سوژه با آن‌چه مردم از آن مطلع هستند کارمان را پیش ببریم. ما از اطلاعات عمومی تماشاگران نسبت به موضوع مورد نظر بهره بردیم و توانستیم لحظاتی را در اثر ایجاد کنیم که با همه افراد در سنین مختلف ارتباط برقرار کند.»
دبیر جشنواره فیلم یاس در سال 1394 ادامه داد: «نمایش «خورشید کاروان» ادای دینی دانشجویی و دانشگاهی نسبت به عاشورا بود اما به دلیل استقبال بسیاری که از آن به عمل آمد سال بعد با امکانات بیشتر و با تیمی قوی‌تر ادامه حیات داد. این اثر با تغییر عوامل و شخصیت‌های نمایش پیش رفت تا جایی که به حرفه‌ای‌ترین سطح خود رسید و با بازیگران کاملا حرفه‌ای تئاتر روی صحنه رفت.»
او در مورد پذیرفته شدن «خورشید کاروان» از سوی جامعه تئاتری و جامعه متخصصین گفت: «بعد از آن که این نمایش توانست از تیمی حرفه‌ای بهره ببرد، کیفیت اجرایی خود را از نظر فنی و تخصصی به جامعه تئاتری کشور قبولاند و نظر مثبت همگان را جلب کرد به عنوان گونه‌ای از نمایش مذهبی که در آغاز با آن مخالفت می‌شد پذیرفته شد. در ابتدا این قانون‌گریزی را ایراد کار ما می‌دانستند اما در نهایت به عنوان یک حسن از سوی جامعه تئاتری و جامعه متخصصین مورد توجه قرار گرفت.»
مسافر‌آستانه در مورد دلیل کناره‌گیری‌اش از کارگردانی این نمایش توضیح داد: «سال 86 یا 87 از کارگردانی این نمایش کناره‌گیری کردم. علت کناره‌گیری‌ام جدا از مشغله‌های دیگرم این بود که فکر کردم در ادامه شاید نتوانم چیزی به «خورشید کاروان» بیفزایم. من هر سال حتما این نمایش را با تغییراتی روی صحنه می‌بردم. این تغییرات اگر در داستان و ساختار اعمال نمی‌شد حتما در کیفیت اجرا ایجاد می‌شد. تا جایی که می‌توانستم ساختار نمایشنامه را تغییر می‌دادم و هر کجا که ساختار قابلیت تغییر نداشت کیفیت اجرا را با انتخاب بازیگران حرفه‌ای ارتقا می‌دادم. من گمان کردم شاید جز تکرار آن‌چه انجام داده‌ام نتوانم کار دیگری برای «خورشید کاروان» انجام دهم و به همین دلیل آن را واگذار کردم.»
دبیر جشنواره بیست‌و‌چهارم و بیست‌وهفتم تئاتر بین‌المللی فجر در مورد سایر نمایش‌هایی که با محوریت موضوع عاشورا روی صحنه برده است، گفت: «پس از آن سعی کردم نمایش‌های دیگری با همین موضوع و با شیوه‌های مختلف اجرایی روی صحنه ببرم که از جمله آن‌ها می‌توانم به «غزل کفر» نوشته امیر دژاکام و «در قاب ماه» نوشته حمیدرضا آذرنگ اشاره کنم که دومی نمایشی عظیم بود و چندین بار در تالار وحدت و همین‌طور در سالن افراسیابی ورزشگاه چهار هزار نفری شیرودی اجرا شد.»
بازیگر نمایش «کانال کمیل» به کارگردانی کوروش زارعی در توضیح طرح داستانی «خورشید کاروان» گفت: «این اثر از نمایشنامه‌ای مفصل نوشته ابو‌باسم حیادار به نام «هیهات من الذله» انتخاب شد. حیادار در این اثر به تمام وقایع عاشورایی اشاراتی داشته است ولی ما قصه «دیر راهب» را که بعد از شهادت امام حسین (ع) رخ می‌دهد و به دوره اسارت مربوط می‌شود انتخاب کردیم که بخشی از آن نمایشنامه بود و نه تمامش.»
او که پس از سال‌ها دوری از عرصه بازیگری، سال گذشته با نمایش «جان گز» به کارگردانی نیما دهقان به صحنه تئاتر بازگشت در مورد جذابیت‌های قصه «دیر راهب» توضیح داد: «قصه «دیر راهب» قصه آشنایی برای عامه مردم بود. جذابیت قصه در این بود که برای یک بار هم که شده وقایع عاشورا را از زبان یک غیر‌مسلمان می‌شنیدیم. ما با آن‌چه می‌دانستیم یک بار دیگر از زبان شخصی ناآشنا با این فرهنگ و ناآشنا با مسئله عاشورا آشنا می‌شدیم و همراه راهب آرام آرام قصه عاشورا را ورق می زدیم تا جایی که شاهد مدهوشی و از حال رفتن راهب در برابر عظمت ستمی بودیم که بر خاندان امام حسین (ع) روا داشته شده است.»
«کاروان خورشید» با محوریت «قصه دیر راهب» که پس از درگذشت انوشیروان ارجمند در آذر سال 93 با حضور جلیل فرجاد به مسیر خود ادامه داد امسال نیز روی صحنه خواهد رفت. به جز جلیل فرجاد که نقش راهب مسیحی را بر عهده دارد می‌توان از کرامت رودساز، اسداله بابایی، فرهاد بشارتی و مهدی امینی به عنوان دیگر بازیگران این اثر نام برد. کارگردانی این نمایش که 26 سالگی خود را از سر می‌گذراند بر عهده محمود فرهنگ است.