کوزه‌گر:اتصال خطوط ریلی به کریدورهای شمالی حیاتی است

منطقه آسیای مرکزی و قفقاز بعد از فروپاشی شوروی و شکل گیری جمهوری های جدید روند جدیدی در مسیر توسعه و تحول شروع کرده است که تا به امروز ادامه دارد. ظرفیت های متعدد این منطقه باعث می شود کشورهای بسیاری علاقمند حضور در این منطقه و توسعه روابط با بازیگران آن باشند. ایران به خاطر نزدیکی به این کشورها و اشتراکاتی که با آنها دارد، ظرفیت بسیاری برای گسترش روابط با آنها دارد. سفر رئیس جمهوری ایران به سه کشور این منطقه در همین راستا انجام شده است. در این رابطه ولی کوزه گر کالجی کارشناس آسیای مرکزی و قفقاز در مرکز تحقیقات استراتژیک، مناسبات ایران و این کشورها را بررسی کرده است.
اولین سفر رئیس جمهوری به مقصد ارمنستان بود. این کشور بعد از استقلال خود فراز و نشیب های بسیاری با همسایگان خود داشته است. مناسبات ایران با این کشور چگونه بوده است؟

در رابطه با ارمنستان این کشور تنها همسایه مسیحی ایران محسوب می شود. با توجه به مشکلاتی که بین ارمنستان، آذربایجان و ترکیه وجود دارد، ایران به نوعی دروازه ورود ارمنستان به خارومیانه و جهان اسلام است. ایران تنها کشوری است که مرز بدون تنش و صلح آمیز با ارمنستان دارد و تعاملات متعددی دارند. جدا از این که هموطنان ارمنی در داخل ایران وجود دارد و روابط خوبی بین این هموطنان وجود دارد که این موضوع ظرفیتی بزرگ محسوب می شود، بین ایران و ارمنستان روابط باثبات و پایداری بعد از استقلال ارمنستان در 25 سال گذشته وجود دارد. بعد از فروپاشی شوروی تا به حال روابط ایران و ارمنستان یکی از با ثبات ترین روابط در میان 15 همسایه ایران است. تمامی روسای جمهور در این 25 سال از ارمنستان و سران ارمنستان از ایران دیدار داشتند. در مراسم تحلیف روحانی هم از منطقه قفقاز فقط ارمنستان بود که در سطح رئیس جمهور شرکت کرده بود. طی 3 سال گذشته آقای جهانگیری و ظریف به این کشور سفر داشتند. کمیسون اقتصادی دو کشور فعال شد نخست وزیر ارمنستان به ایران آمد و بعد از این مراودات، در بالاترین سطح رئیس جمهور ایران به ارمنستان رفته است که سفر بسیار مهمی تلقی می شود.

مناسبات اقتصادی دو کشور در چه سطحی است؟
حوزه مناسبات اقتصادی در پیشبرد روابط دو کشور نقش مهمی دارد. مبادلات اقتصادی، صادرات کالا به ارمنستان و صادرات ارمنستان به ایران، بحث کریدور شمال و جنوب که خود ارمنستان آنرا دنبال می کند، بحث راه آهن ایران به ارمنستان که به صورت ریلی و جاده ای به گرجستان و دریای سیاه می تواند وصل شود. نکته مهم دیگر اینکه بحث صادرات گاز ایران به ارمنستان و صادرات برق ایران به ارمنستان وجود دارد که مسئله مهمی است. ارمنستان تنها کشور منطقه قفقاز است که عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و می تواند یک پل ارتباطی بین ایران و اتحادیه اوراسیا باشد و مقامات ارمنی هم روی این موضوع تاکید کردند. امید می رود این سفر بتواند بخشی از ظرفیت ها و اهداف دو طرف را پوشش دهد.

آیا ایران توانسه از ظرفیت های روابطی که با ارمنستان دارد کمال استفاده لازم را ببرد؟
رویکرد کلی ایران در این 25 سال گذشته اتخاذ یک رویکرد متوازن در قفقاز بوده است. یعنی ایران با هر سه کشور ارمنستان و گرجستان و آذربایجان روابط متوازنی داشته است. منطقه قفقاز 3 همسایه ایران، روسیه و ترکیه را به لحاظ جغرافیایی دارد. تنها کشوری که با هر سه کشور قفقاز رابطه دارد ایران است. رابطه ارمسنتان با ترکیه از 1992 قطع است و روابط روسیه با گرجستان از 2008 قطع است. فقط ایران است که در این چند سال با مردم مسلمان آذربایجان، ارمنی ارمنستان و مسیحی گرجستان فارغ از مسائل قره باغ، آبخازیا و اوستیا و فارغ از مشکلات و بحران های موجود ارتباط داشته است. همراه با فراز و نشیبها و دشواری های موجود، ایران توانسته است این روابط متوازن را حفظ کند. ولی اینکه پرسیده شود آیا از همه ظرفیت های موجود استفاده شده است باید گفت که اینگونه نیست. از ظرفیت های موجود به شکل کامل استفاده نشده است که بخشی هم به ساختارهای منطقه بر می گردد که باید تکمیل شود. بحث کریدورها و خطوط ارتباطی فوق العاده مهم است. هم خطوط ریلی ایران- آذربایجان- روسیه هم خطوط ارتباطی ترانزیتی ایران- ارمنستان -گرجستان. هرتحرک مهمی بخواهد صورت گیرد، ابتدا باید زیرساختها شکل بگیرد که کریدور حرف اول را می زند و زیر ساخت توسعه محسوب می شود. پس از آن موضوع انرژی مهم است. اگر این اتفاقها شکل گیرد می توان امیدوار بود که از ظرفیت های مشترک هم ایران و هم ارمنستان و بقیه کشور ها استفاده کنند.

قزاقستان هم کشور مهمی است که در برنامه سفر رئیس جمهور گنجانده شده است. در مورد این کشور چه مسائلی وجود دارد؟

در رابطه با قزاقستان باید گفت که این جمهوری بزرگترین کشور آسیای مرکزی، قدرت اول اقتصادی منطقه و یک کشوری تعیین کننده در معادلات منطقه محسوب می شود. این کشور طی ده سال گذشته یک جهش بسیار بالایی در رشد و توسعه اقتصادی تجربه کرده است. منابع عظیمی از نفت وجود دارد، مخصوصا منابعی که سال گذشته کشف شده تاثیر بسیاری در توسعه آن دارد. قزاقستان همسایه دریایی ایران در دریای خزر است. بنادر ایران با بندر آکتائو در قزاقستان مراوده دارد. کردیم در بحث حوزه دریای خزر مسائل مهمی وجود دارد. حوزه همکاری دریایی، مسائل حقوقی رژیمی دریای خزر و منابع دریای خزر بعلاوه کشتیرانی و مسائل محیط زیستی دریای خزر می تواند محورهای اصلی همکاری ایران و قزاقستان قرار گیرد. از سویی دیگر، مسیر ریلی ایران- قزاقستان- ترکمنستان یا همان اینچه برون و راه آهن شرقی دریای خزر که در سال آذر 1393 افتتاح شد تحول خوبی را از نظر کریدور ارتباطی ایجاد کرده ولی همچنان ظرفیت این خط راه آهن به شکل کامل استفاده نشده است. قزاقستان همچنین میزبان مذاکرات هسته ای ایران با قدرتهای 5بعلاوه 1 در دولت قبلی بود. این کشور کوشش کرده که نقش میانجیگری برای حل اختلافات هسته ای با دیگر کشورها بازی کند و در سطح مجامع بین المللی از مواضع ایران حمایت کرده است. در مجموع، این کشور اقتصاد بزرگی دارد و ظرفیتهای بالایی برای همکاری وجود دارد. آقای نظربایف سفری به ایران داشته اند و سفر اقای روحانی در پاسخ به آن انجام می شود. قزاقستان عضو بنیانگذار اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و می تواند در آسیای مرکزی پل ارتباطی ایران با اوراسیا با روسیه شود و همین طور همسایگی آن با چین و کریدور ارتباطی و ریلی که با چین دارد می تواند پیوندی هم بین ایران و چین در بحث طرح راه ابریشم داشته باشد.

قرقیزستان هم یکی از کشورهای آسیای میانه است که هدف سفر رئیس جمهور قرار گرفته است. چه مناسباتی بین ایران و این کشور وجود دارد؟

در رابطه با قرقیزستان، این کشور کوچترین منطقه اسیای مرکزی است. یک دوره ای از بی ثباتی سیاسی را در دهه گذشته تجربه کرده بود که البته چند سالی است به ثبات نسبی رسیده است. الماس‌بیک آتامبایف، رئیس جمهور قرقیزستان در شهریور 1394 سفری به ایران داشت و سفر روحانی در پاسخ به این سفر انجام می شود. این کشور هم از ظرفیت های مناسبی برخوردار است. اقصاد این کشور هر چند کوچک است اما می شود از طریق همین خطوط ارتباطی بر روند مبادلات افزود. قزقیزستان چون محصور در خشکی است برای برون رفت از این وضعیت حتما به مسیرهای ارتباطی نیاز دارد. یکی از مسیرهای ارتباطی خوب از طریق ترکمنستان به سمت ایران است که از طریق آبهای آزاد یا زمینی محصولات خود را به بازار آزاد دنیا عرضه کند.

وجوه مشترکی بین این کشورها جهت افزایش مناسبات با ایران وجود دارد؟

نکته مشترکی که بین قرقیزستان و قزاقستان وجود دارد موضوع افراط گرایی و تروریسم است که اهمیت فوق العاده ای دارد. تعدادی از شهروندان این مناطق به داعش پیوسته اند و خطر افراط گرایی به شدت این منطقه را تهدید می کند. تحولات افغانستان بعد از خروج نیروهای امریکایی در 2014 از مسائلی است که به این کشورها مربوط بوده و بر آنها تاثیر گذار است. مشکلاتی وجود دارد که قرقیزستان و کشورهای منطقه در دره فرهانه در منطقه با آن روبرو هستند. این منطقه مرکز تروریسم و قاچاق مواد مخدر است که می تواند در همکاری طرفین موثر باشد.
حضور داعش در افغانستان در یکی دو سال گذشته از تهدیدات مشترک متوجه ایران، قرقیزستان و قزاقستان است که محور همکاری خوبی برای گسترش روابط است.