نمایشی که با روضه‌خوانی تفاوت دارد

 حادثه کربلا و واقعه عاشورا از جمله مسائلی است که قسمتی از اعتقاد  افراد جامعه ما که بخش اعظم آن شیعه‌نشین است محسوب می‌شود اما چرا بروز و ظهور این اعتقاد قلبی در حوزه هنر و مخصوصا در زمینه هنر نمایش تا این حد در جذب مخاطب ناموفق است؟ چرا استقبال عمومی مخاطبان از تئاتر که در طول سال و در مورد سایر نمایش‌ها در قالب خرید بلیت و رونق گیشه دیده می‌شود، در مورد نمایش‌های عاشورایی تبدیل به پر کردن سالن با کمک تماشاگرانی می‌شود که رایگان به سالن دعوت شده‌اند؟

آیا شتاب برای تولید در دقیقه نود، نگاه جانبدارانه و شعاری تولیدکنندگان و اشتباه در انتخاب شیوه اجرایی، روضه‌خوانی روی صحنه به جای اجرای نمایش، توجه نکردن تولیدکنندگان به زمینه‌های اجتماعی شکل‌گیری واقعه کربلا و تاثیر آن در طول تاریخ، نگریستن خالقان آثار هنری به وقایع عاشورا به چشم عادت، استفاده نابجای جوانان از تاثیرات آموزش دانشگاهی در تغزیه، بی‌توجهی به تنظیم و تصحیح متون تعزیه و نبود نهادی که به شکل جدی به این بخش از هنر رسیدگی کند، می‌تواند بخشی از دلایلی این اتفاق تلخ باشد؟

این‌ها پرسش‌هایی است داود فتحعلی‌بیگی، بهروز غریب‌پور، رضا صابری و حسین مسافر آستانه در گفت‌و‌گو با «خبرآنلاین» به آن پاسخ داده‌اند. هنرمندانی که خود در حوزه درام عاشورایی آثار موفقی تولید کرده‌اند. از جمله این آثار «عمو هاشم» به نویسندگی داود فتحعلی‌بیگی، «اپرای عاشورا» به کارگردانی بهروز غریب‌پور، «تراژدی تردید» اثر رضا صابری و «خورشید کاروان» به همت حسین مسافر‌آستانه است.

تکرار تعجیل‌وار آن‌چه عادت شده است

داود فتحعلی‌بیگی روضه‌خوانی روی صحنه به جای اجرای نمایش را دلیل  استقبال نکردن مخاطب از این نوع آثار می‌داند. این هنرمند پیشکسوت نمایش ایرانی و رئیس هیئت‌مدیره انجمن تعزیه ایرانیان، در مورد دلایل موفق نبودن بعضی از نمایش‌های عاشورایی در جذب مخاطب گفت: «اگر بعضی از آثار چندان با اقبال مخاطب روبرو نمی‌شوند، مطمئنا دارای نقاط ضعفی هستند. کارهایی که بیشتر روضه‌خوانی مصور‌ند و ارتباطاتی دارند که می‌توانند با اتوبوس تماشاگر بیاورند.»

این هنرمند ادامه داد: «کاری که در قلمرو نمایش انجام می‌شود، باید تفاوت‌هایی با روضه و مداحی داشته باشد. وقتی روضه‌خوان‌ها و مداحان مشغول کار خود هستند، چه ضرورتی دارد من هم گروهی را دور خود جمع کنم، نمایشی راه بیندازم و در آن روضه‌خوانی کنم؟»

نمایش «عمو هاشم»

بهروز غریب‌پور، نویسنده و کارگردان تئاتر و یکه‌تاز عرصه اپرای عروسکی‌ نیز در این‌باره معتقد است: «آنچه امروز در حوزه درام عاشورایی اتفاق می‌افتد که غالبا می‌توان آن را ناموفق دانست، توسط کسانی انجام می‌شود که تمام زندگی‌شان در کنار تعزیه گذشته و به این امر به چشم عادت می‌نگرند و به همین دلیل تاثیری هم بر مخاطب نمی‌گذارند. اگر شما با آنچه بارها و بارها برایتان تکرار شده است، فاصله بگیرید و این ارزش‌ها را دوباره در ذهن خود بیافرینید، قطعا می‌توانید بر مخاطب تاثیر بگذارید.»

همچنین رضا صابری دارنده رتبه نخست کارگردانی و نویسندگی برای نمایش «از این ماز عبورم دهید» در سومین جشنواره تئاتر ایثار با مقایسه استقبال از آثار عاشورایی و آثاری با مضمونی غیر از آن گفت: «شما اگر یک نمایش عاشورایی را فرضا در سالن چهارسوی مجموعه تئاتر شهر روی صحنه ببرید و نمایشی با مضمونی غیر از آن را با متنی ایرانی یا فرنگی در سالن اصلی همان مجموعه اجرا کنید، می‌بینید نمایشی که در مورد عاشوراست در غربت محض روی صحنه می‌رود و نمایش سالن اصلی تماشاگر خود را دارد و مورد استقبال هم قرار می‌گیرد. من به چشم خود شاهد چنین صحنه‌های تلخی بوده‌ام.»

صابری گفت: «شاید بتوان استقبال نکردن مخاطب را حاصل پایین بودن سطح کیفی آثار تولید شده در کنار حمایت نکردن کافی مسئولان دانست. البته من دلیل اصلی این ماجرا را نمی‌دانم. نمی‌دانم آیا هنرمندان این حوزه می‌خواهند کاری انجام دهند و بلد نیستند؟ اگر بلد نیستند چرا به راهنمایی دیگران گوش نمی‌دهند؟ اگر گوش نمی‌دهند چرا از کارهای عملی خودشان تجربیاتی کسب نمی‌کنند؟»

حسین مسافر‌آستانه از مدیران و هنرمندان سینما و تئاتر نیز در مورد موفقیت یا عدم موفقیت نمایش‌هایی با موضوع واقعه کربلا و حادثه عاشورا در جذب مخاطب گفت: «در این زمینه فعالیت‌های بسیاری صورت گرفته است اما عموما شاهد توفیق چندانی در این مجموعه فعالیت‌ها نبوده‌ایم. گمان می‌کنم دلیل عمده این است که اولا این‌گونه کارها آثاری مناسبتی هستند که در دقیقه 90 اقدام به تولید آن‌ها می‌شود و تولیدکنندگانش می‌خواهند به سرعت هم به نتیجه برسند و به همین دلیل حاصل آن در جذب مخاطب موفق نمی‌شود.»

نبود نهادی که هزینه صرف و نویسنده تربیت کند

داود فتحعلی‌بیگی در مورد وظیفه تولیدکنندگان آثار مذهبی معتقد است: «تولیدکنندگان این آثار باید به زمینه‌های سیاسی و اجتماعی شکل‌گیری واقعه کربلا و تاثیر آن در طول تاریخ توجه کنند.»

همچنین بهروز غریب‌پور، بنیان‌گذار و مدیر سابق فرهنگسرای بهمن تصریح کرد: «از جمله مواردی که منجر به ضعف درام‌های عاشورایی می‌شود، عادت کردن تولید‌کنندگان آن به این مفاهیم است. هنگامی که شما به راه رفتن عادت می‌کنید و قدم زدن با همه مکانیسم شگفتی‌آفرینش هیجان‌زده‌تان نمی‌کند، نمی‌توانید راه رفتنی متفاوت را به آن‌ها که به تماشایتان نشسته‌اند، نشان دهید. در تئاتر پس از کنستانتین سرگئی استانیسلاوسکی، تئوریسین، کارگردان و بازیگر روس و پدید آمدن شیوه بازیگری متد اکتینگ، از بازیگر خواسته شد زندگی را روی صحنه نشان دهد. در شیوه ناتورالیستی استانیسلاوسکی باید در هر عمل انسانی که برایتان عادی شده است، بازنگری و رموز آن را مجددا کشف کنید تا بتوانید ساده‌ترین و معمولی‌ترین خصایص انسانی را به شکلی هنرمندانه نشان دهید. زمانی که شما به چیزی عادت می‌کنید و برایتان عادی می‌شود، نمی‌توانید شگفتی‌آفرین باشید.»

«اپرای عاشورا»

رضا صابری نیز وجود نداشتن نهادی که به شکل جدی هزینه صرف، نویسنده تربیت و زمینه فعالیت برای جوانان و حرفه‌ای‌ها را فراهم کند، دلیل کم‌رنگ بودن اعتقاد قلبی جامعه به امام حسین (ع) در حوزه نمایش دانست.

این نویسنده و کارگردان پیشکسوت که یکی از حوزه‌های فعالیتش قلم زدن در حوزه متون مذهبی و عاشورایی ا‌ست که از جمله آن‌ها می‌توان به «تراژدی تردید»، «کربلا بی‌شمر» و «تهران، چهارراه سیروس» اشاره کرد،  گفت: «به خاطر دارم نخستین همایش آیین‌های عاشورایی همزمان با ایام محرم، بهمن سال 83 در تهران و در پنج بخش تئاتر صحنه‌ای، تعزیه، نقالی و پرده‌خوانی، نمایشنامه‌خوانی و نمایشگاه عکس از سوی مجموعه تئاتر شهر با حمایت مرکز هنرهای نمایشی و با همکاری چند مرکز فرهنگی برگزار شد.»

نویسنده و کارگردان «خون‌رقصه» با ذکر آنچه بر همایش آیین‌های عاشورایی گذشت، ادامه داد: «من در سومین دوره از این همایش در سال 85 موفق به دریافت رتبه نخست کارگردانی و رتبه دوم نویسندگی برای نمایش «تراژدی تردید» شدم. متاسفانه این همایش نهایتا تا سال 87 به حیات خود ادامه داد و پس از برگزاری پنج دوره برچیده شد. این اتفاق نمونه بارزی بود که نشان داد ادامه پیدا کردن چنین رویدادهایی دغدغه کسی نیست.»

نویسنده و کارگردان نمایش «لونه شغال» در مورد این که نهادها و سازمان‌های مرتبط برای رونق بخشیدن به گیشه آثار عاشورایی باید چه اقداماتی انجام دهند، تصریح کرد: «مخاطب شاید به شکل اتوبوسی به تماشای این آثار بنشیند، اما این که کسی بخواهد بلیت بخرد، نه. من این نکته را به شکل نسبی می‌گویم و مطلق‌گرایی نمی‌کنم، اما این چیزی ا‌ست که تجربه سالیان سال فعالیت در حوزه تئاتر به من آموخته است. این که مخاطبانی بیایند و با خرید بلیت رونقی به گیشه‌های این نوع نمایش‌ها بدهند، کمتر دیده می‌شود. واقعه عاشورا و حادثه کربلا جزو عقاید جدی ما است و هنر نمایش هم با توجه به ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایش می‌تواند به این حوزه بپردازد، اما نیازمند حمایت نهاد و سازمانی است که به شکل جدی هزینه صرف، نویسنده تربیت و زمینه فعالیت برای جوانان و حرفه‌ای‌ها را فراهم کند تا بتوانند در کنار هم کار کنند.»

حسین مسافر آستانه که خود سال 1386 روایتی از وقایع کربلا را در نمایش «غزل کفر» به نویسندگی امیر دژاکام روی صحنه برد نیز معتقد است: «تولیدکنندگان این‌گونه آثار عموما نگاهی شعاری به این مقوله دارند و کمتر اثری توسط آن‌ها با نظر به موقعیت‌های مختلف عاشورا ساخته و پرداخته می‌شود.»

او گفت: «عموم دوستان با شتاب بسیار کارهایی در این زمینه تولید می‌کنند و ظاهرا فراموش کرده‌اند کار عجله‌ای و زودبازده جوابگو نیست. ما در طول سال هیچ کاری با این موضوع نداریم و منتظریم محرم بیاید. در حالی که می‌شود با فرهنگ عاشورایی در خارج از این ایام هم کار کرد و نسبت به مسائل مهم روز اجتماع واکنش نشان داد. مهم فکری است که باید جاری و ساری باشد و متاسفانه نه در جامعه و نه در هنر جاری نیست. هنر ما مانند جامعه‌مان فقط در این ایام به یاد فرهنگ عاشورایی می‌افتد.»

نگاهی بی‌طرفانه و صادقانه یا جانبدارانه و شعاری؟

فتحعلی‌بیگی، بازیگر فیلم سینمایی «سگ‌کشی» به کارگردانی بهرام بیضایی در مورد عواملی که در موفقیت یک متن عاشورایی موثرند، افزود: «موفقیت یا عدم موفقیت متن به این نکته بستگی دارد که چه کسی و با چه نگاه و تحلیلی آن را بنویسد. در ارتباط با مقوله عاشورا، مباحث بسیار مهمی تاثیرگذار بوده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به زمینه‌های سیاسی و اجتماعی شکل‌گیری واقعه کربلا و عاشورا و تاثیر آن در طول تاریخ اشاره کرد. مواردی که نباید از چشم کسی که می‌خواهد در این حوزه بنویسد، پنهان بماند.»

نمایش «تراژدی تردید»

غریب‌پور، خالق «اپرای لیلی و مجنون» نیز با مقایسه شیوه‌های سنتی و جدید اجرای تعزیه ادامه داد: «نکته دیگری که وجود دارد، این است که کسانی که به صورت سنتی این کار را انجام می‌دهند، بسیار موفق‌تر از کسانی عمل می‌کنند که تحصیلکرده هستند و می‌خواهند تاثیرات آموزش دانشگاهی را به عنوان مثال در تعزیه پیاده کنند. حاصل کار این افراد تحصیلکرده به اثری تبدیل می‌شود که تمام زیبایی‌های ذاتی خود را از دست داده است. نکته‌ای که طی سال‌های اخیر رواج پیدا کرده، این است که در تعزیه از موسیقی و شعر فقط در قسمت‌هایی از اجرا استفاده می‌شود و باقی قسمت‌ها به نثر است. در حقیقت می‌توان گفت ساختار تعزیه که 500 سال از پدید آمدن آن می‌گذرد و توأمان با موسیقی و شعر است در مقابل این دخل و تصرف، تاثیر سنتی خود را از دست می‌دهد و نمی‌تواند به فرآورده جدیدی هم تبدیل شود.»

همچنین صابری در این‌باره گفت: «نمی‌دانم چگونه می‌شود آنچه یکی از اعتقادات قلبی همه ما است در حوزه نمایش تا این حد محو و کم‌رنگ بروز پیدا کند. هنوز هم که هنوز است فیلمنامه «روز واقعه» بهرام بیضایی بهترین اثری‌ است که در این حوزه وجود دارد و باید به این نکته اندیشید که چرا تعداد آثاری از این دست تا این حد اندک است؟»

مسافر آستانه، کارگردان نمایش «قاب ماه» به نویسندگی حمید‌رضا آذرنگ نیز در این زمینه افزود: «آنچه در کربلا و روز عاشورا گذشته است را همه مردم می‌دانند. حال اگر قرار است ما راوی قصه‌هایی باشیم که مخاطب آغاز، میانه و پایان آن را می‌داند باید با نگاهی بی‌طرفانه و صادقانه به ماجرا بنگریم اما نگاه جانبدارانه و شعاری که معمولا در این گونه آثار می‌بینیم، موجب می‌شود مورد توجه مردم قرار نگیرند.»

چه می‌توان کرد؟

فتحعلی‌بیگی که به تازگی نمایش «انسانم آرزوست» را در قالب سیاه‌بازی با مضمون بی‌توجهی افراد جامعه نسبت به‌یکدیگر در تماشاخانه سنگلج روی صحنه برده است، ادامه داد: «مطمئنا این‌گونه نیست که همه آثار این حوزه ضعیف باشند. کارهایی هم بوده‌اند که توانسته‌اند مخاطب را به خود جذب کنند؛ آثاری که تنها به مقوله ذکر مصیبت و روضه نپرداخته‌اند. روضه وظیفه روضه‌خوان و ذکر مصیبت وظیفه مداح است. وقتی مفاهیم عاشورایی وارد حوزه نمایش می‌شوند، من نوعی در مقام یک هنرمند باید کار دیگری انجام دهم و حرف دیگری بزنم. قلمرو هنر نمایش، امکان تحلیل، بررسی و تفسیر را برای من فراهم می‌کند، چیزی که در روضه‌خوانی و مداحی اتفاق نمی‌افتد.»

نمایش «خورشید کاروان»

همچنین غریب‌پور در مورد بی‌توجهی به تنظیم و تصحیح متون تعزیه و عواقب آن توضیح داد: «در سال‌های اخیر به تنظیم و تصحیح متون تعزیه توجهی نشده است. متون تعزیه یک‌بار در دوره صدارت امیرکبیر و بنا بر دستور او تنظیم شد. امیرکبیر دستور داد 120 نسخه تعزیه به جُنگ‌های تعزیه تبدیل شود. جُنگ‌های تعزیه از به هم پیوستن نسخه‌های انفرادی و تبدیل آن‌ها به مجموعه پدید می‌آید. ایراد کار ما این است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا سازمان‌های مرتبط دیگر هزینه‌ای برای پیراستن نسخ تعزیه از حشو و زواید و تبدیل کردن آن‌ها به آثاری خلاصه و فشرده صرف نکرده‌اند. در صورت موجز شدن نسخ تعزیه هم تاثیر‌گذاری آن‌ها بیشتر و هم نافذتر می‌شوند.»

عضو مرکز بین‌المللی تئاتر عروسکی یونیما از سال 2000 تاکنون تصریح کرد: «چون این کارها انجام نشده است، ما هنوز در سنت و روابط سنتی مانده‌ایم و آثار دراماتیک نشده‌ است. شما تصور کنید در دوره قاجاریه تعزیه می‌رفت که روی متون تاریخی و حتی متون عرفانی تمرکز کند که جلوی آن گرفته شد و ناکام ماند. البته من تلاش کردم در «اپرای مولوی»، «اپرای حافظ» و «اپرای سعدی» آن مبنا را حفظ و از تعزیه برای بیان موضوعات دیگر هم استفاده کنم. متاسفانه چنین کارهایی انجام نشده و اگر کاری هم شده است امثال من به تنهایی کار کرده‌ایم تا بلکه تعزیه به عنوان یک فرم قَدَر و یک ساختار محکم نمایشی که عمری 500 ساله دارد، بتواند به حیاتش ادامه دهد.»

حسین مسافر‌آستانه که پس از هشت سال دوری از عرصه بازیگری تئاتر سال گذشته با نمایش «جان‌گز» در نقش پدر شهید روی صحنه رفت نیز گفت: «انتخاب شیوه اجرایی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. کارگردان اثر باید بیندیشد قصد دارد از شیوه اجرایی که انتخاب کرده است چه بهره‌برداری کند و می‌خواهد چگونه درام را ساخته و پرداخته کند. فکر می‌کنم هر موضوعی خود ظرف خود را انتخاب می‌کند. کارگردان هوشمند نمی‌گوید من می‌خواهم کاری مدرن با موضوع عاشورایی انجام دهم. انتخاب شیوه اجرایی نباید با تعصب صورت گیرد و باید به خود موضوع واگذار شود.»